Workshop - Advance Care Planning Het plannen van de gewenste zorg rond het levenseinde bij dementie vraagt veel van alle betrokkenen; Advance Care Planning richt zich op verschillende facetten; van het opstellen van een wilsverklaring tot het gezamenlijk vaststellen wat de zorgdoelen zijn en welke zorg de patiënt in de laatste jaren van zijn leven wil ontvangen. Het is een proces met meerdere besprekingen en evaluaties van zorg en behandelingen. Aan de hand van filmmateriaal krijgt u hier praktische handvatten voor en gaat u met elkaar in gesprek. Jenny van der Steen, epidemioloog en senior onderzoeker en Kirstin Jalink, huisarts in opleiding tot Specialist Ouderengeneeskunde en onderzoeker EMGO Instituut voor onderzoek naar gezondheid en zorg VU medisch centrum

Workshop - Kritische beslismomenten bij dementie Hoe gaan mensen met dementie, de familie en hulpverleners om met beslissingen in de laatste levensfase? Wat betekent zelfbeschikkingsrecht en hoever gaat dit? In deze workshop gaan we in op de bovengenoemde vragen. Daarbij komen de juridische, ethische en praktische aspecten van deze vraagstukken aan de orde en gaat u aan de slag aan de hand van casuïstiek. Gon Uyttewaal, oncologie- en palliatief verpleegkundige Academisch Hospice Demeter

Workshop - Dementia Care Mapping Het is vaak erg moeilijk om te achterhalen wat de behoeften zijn van mensen met dementie, zeker in de laatste levensfase. Dementia Care Mapping (DCM) biedt hierbij ondersteuning. DCM is een observatiemethode, die in kaart brengt welke persoonlijke ervaringen en behoeften iemand met dementie heeft, gekoppeld aan mogelijke interventies. Tijdens deze workshop leert u, aan de hand van casuïstiek, meer over deze methodiek. Marianne Spoelstra, casemanager DCM Nederland en Albertina Riemersma, verzorgende IG en observator DCM Nederland

Workshop - Herkennen palliatieve fase Om tijdig met palliatieve zorg te kunnen starten is het voor zorgverleners van groot belang om dit moment adequaat te kunnen markeren. Met de PALLI-studie proberen we hiervoor een praktisch instrument te ontwikkelen. In deze workshop staan we stil bij de resultaten tot nu toe en bij het proces van het herkennen van de behoefte aan palliatieve zorg: Wat zijn belangrijke signalen? Je hebt een ‘niet pluis’ gevoel en dan..? Wat zijn randvoorwaarden? Welke disciplines zijn betrokken? En wat zijn vervolgstappen? Marieke Groot, Clinical Nurse Specialist en senior onderzoeker Radboudumc/Helen Dowling Instituut en Cis Vrijmoeth, orthopedagoog en onderzoeker Radboudumc/Erasmus MC

Workshop - Kritische beslismomenten in de VGZ In de palliatieve zorg sta je soms voor ingrijpende beslissingen. Bijvoorbeeld over de plek waar de zorg het beste gegeven kan worden. Kan iemand met een verstandelijke beperking in zijn eigen vertrouwde omgeving blijven, of is het beter om te verhuizen naar een plek waar meer zorg is? Ook moeten er soms moeilijke medische keuzes gemaakt worden, zoals over het wel of niet meer starten van een onderzoek of behandeling. Tijdens deze workshop maakt u kennis met praktische besliskaarten die hierbij kunnen ondersteunen. Tineke Bouwens, opleidingsfunctionaris Amarant Academie en Marijke Tonino, arts voor verstandelijk gehandicapten Prisma

Workshop - Dementieketens en palliatieve netwerken De thema’s palliatieve zorg en dementie staan volop in de belangstelling. Waar deze werelden elkaar voorheen niet vonden, vindt er gelukkig steeds meer verbinding plaats tussen dementieketens en netwerken palliatieve zorg. De raakvlakken zijn immers groot en een goede afstemming en samenwerking tussen deze ketens is cruciaal voor goede kwaliteit van zorg. Aan de hand van een aantal best practices en casuïstiek leert u hoe deze samenwerking nog beter kan worden vormgegeven. Ans Blom, netwerkcoördinator Netwerk Palliatieve Zorg regio Arnhem en de Liemers en Lisette Dickhoff, ketenregisseur Hulp bij dementie

Inspiratiesessie - Zo lang mogelijk thuis In het kader van de huidige wet en regelgeving zullen mensen met dementie langer thuis blijven wonen, daar waar ze eerst werden overgeplaatst naar een verpleeghuis. Om betrokkenen in alle fases van het dementieproces bij te staan, ondersteunt de Gemeente Breda de Regiovisie Palliatieve zorg bij Dementie. Aan de hand van dit voorbeeld gaat u op zoek naar antwoorden; wat is er nodig om mensen met dementie, ook in de laatste levensfase, thuis te laten wonen, waar is ondersteuning nodig? Juan Seleky, beleidsadviseur zorg- en ouderenbeleid gemeente Breda en Kitty van de Ven, coördinator netwerk palliatieve zorg stadsgewest Breda

Debat - Zorg te zwaar voor verpleeghuis? De huidige wet en regelgeving zorgt ervoor dat alleen nog cliënten met een hoge ZZP in een verpleeghuis terecht komen. Veel zware zorg dus, ook betreffende de laatste levensfase in de psychogeriatrie. Dit vraagt nogal wat van de betrokkenen; zowel van het beleid van de instelling, het management als van de mensen die de dagelijkse zorg verlenen. Wat vraagt dit van de betrokkenen en hoe is dit vol te houden? Deze en vele andere nijpende vragen komen aan bod tijdens een boeiend debat. Gerke de Boer, verpleegkundige en auteur van het boek 'U woont nu hier' en 'Het dementie brein (omgaan met probleemgedrag)'

Workshop - Zorgconsulent palliatieve zorg Hulpverleners in de VGZ hebben veelal een agogische achtergrond. Het ontbreekt hen vaak aan kennis en vaardigheden om (somatische) palliatieve zorg optimaal te organiseren en uit te voeren. De Zorgconsulent Palliatieve Zorg draagt bij tot verbetering en borging van palliatieve zorg door het geven van (gevraagd en ongevraagd) advies, ondersteuning en coaching van de zorg- en begeleidingsteams, familie en cliënten. Na een korte inleiding wordt aan de hand van casuïstiek ingegaan op ervaringen uit de praktijk. Els Verschuur, Associate Lector Topcare en Marja Oud, verpleegkundig zorgconsulent palliatieve zorg Esdégé-Reigersdaal

Workshop - Multidisciplinaire samenwerking Bij cliënten met verstandelijke beperking is het van belang om heel goed af te stemmen tijdens de laatste levensfase; de cliënt is zelf niet altijd goed in staat zijn wensen kenbaar te maken of klachten te uiten. Binnen Lunet zorg wordt zeer intensief multidisciplinair samengewerkt en besproken wat er nodig is op het gebied van lichamelijke, verpleegtechnische, psychosociale en geestelijke zorg. Het expertteam palliatieve zorg biedt hierbij ondersteuning. Aan de hand van deze best practice onderzoekt u hoe deze samenwerking in uw eigen organisatie kan worden vormgegeven. Simone van Beek, nurse practitioner Lunet zorg en Karin Seijdell, geestelijk verzorger Lunet zorg

Inspiratiesessie - Regionale samenwerking Palliatieve zorg is in veel instellingen nog onvoldoende ingebed. IKNL Eindhoven zoekt actief de regionale samenwerking op voor gezamelijke projecten/onderzoek. Zo is, binnen de Kenniskring palliatieve zorg voor mensen met een verstandelijke beperking, o.a. een onderwijsprogramma ontwikkeld voor begeleiders en verzorgenden in de verstandelijk gehandicaptenzorg. Tijdens deze workshops is aandacht voor het opzetten van regionale samenwerking en enkele goede voorbeelden uit de regio. Bo van Aalst, adviseur palliatieve zorg IKNL locatie Eindhoven

Workshop - Anticiperen op wat gaat komen Het hebben van dementie betekent dat er nu en in de toekomst veel verandert. Door hierop te anticiperen, kom je niet voor verrassingen te staan, heb je meer te kiezen en kan de persoon met dementie makkelijker meedoen aan de besluitvorming. Maar, mensen verschillen in de mate waarin ze vooruit willen denken over beslissingen. Luisteren naar en het bespreekbaar maken van levensvragen in een vroege fase van dementie is hierbij cruciaal. Hoe ga je hier als professional mee om? Tijdens deze workshop leer je hoe en wanneer je hier als professional in kan ondersteunen. Carolien van Leussen, docent verpleegkunde en lid kenniskring Palliatieve Zorg, Ethiek en Communicatie en Leontien Groen - van de Ven onderzoeker Innoveren in de Ouderenzorg Hogeschool Windesheim

Workshop - Zorg voor de mantelzorger Tijdens de zorg, maar zeker in de laatste levensfase krijg je als zorgverlener vaak te maken met moeilijke vragen van familie, conflictsituaties, soms claimend en eisend gedrag. Het is belangrijk dat je daar goed mee om gaat. Afscheid van familie is voor de stervende en zijn familie de laatste mogelijkheid om een leven vol herinneringen goed af te sluiten. In deze workshop wordt aan de hand van herkenbare casuïstiek inzicht gegeven in de onderliggende drijfveren van familieleden en zorgverleners. U krijgt praktische handvatten om om te gaan met deze situaties. Gerben Bergsma, verpleegkundig expert GGZ en CCE-consulent

Inspiratiesessie - Eenzaamheid en inzet vrijwilligers Sterven in een verpleeghuis kan eenzaam zijn, ook voor mensen met dementie. Bewoners hebben vaak weinig netwerk en als verzorgende heb je niet altijd de tijd en de rust om echt “aanwezig” te zijn bij de bewoner. In het project ”Laat niemand in eenzaamheid sterven” leerden verzorgenden hoe ze er binnen die beperkte tijd toch kunnen “zijn” voor de bewoner, ook als ze niet veel meer kunnen “doen”. In deze inspiratiesessie ontdekt u hoe u eenzaamheid kunt voorkomen, o.a. door samen te werken met familie en gespecialiseerde Vrijwilligers Palliatieve Terminale Zorg. Hanneke Heim, Senior beleidsadviseur Cordaan, Jos Somsen, beleidsadviseur VPTZ Nederland en Ciska Rippen, vrijwilliger Hospice en Terminale Thuiszorg Midden-Holland

Inspiratiesessie - Kwaliteit van leven centraal Hoe kan de waardevolle ervaringskennis en kunde van mantelzorgers en vrijwilligers bijdragen aan de kwaliteit van zorg en de kwaliteit van leven van mensen met een verstandelijke beperking die dementeren en/of in de palliatieve fase van hun leven zijn? Waar liggen de kansen en waar lopen we tegen grenzen aan? Vanuit welke visie denken en handelen we? Welke rol speelt onderlinge communicatie hierbij? Tijdens deze inspiratiesessie gaat u op zoek naar kansen en mogelijkheden. Dickie van de Kaa, adjunct directeur KansPlus/VraagRaak

Workshop - Palliatieve fase verkorten door prikkels Omgevingszorg leert hoe bij de inrichting van de (leef-)omgeving rekening te houden is met de aantasting van het brein bij dementie, ook in de laatste levensfase. Als mensen op bed in een prikkelarme omgeving verpleegd worden, dan heeft dat negatieve gevolgen voor het brein. Bovendien zijn er misverstanden over de foetus-houding en over het niet meer willen eten en drinken van de bedlegerige mens met dementie in de laatste fase. Tijdens deze workshop leert u onder andere alternatieven om het in-bed-liggen te verkorten en de actieve fase te verlengen. Anneke van der Plaats, sociaal geriater Ouderenadvies/Het Breincollectief

Workshop - Contact maken tijdens de dagelijkse zorg Bij diepdementerenden is het moeilijk om echt contact te maken. Machteloosheid en gevoelens van onvermogen liggen op de loer. Hebben we echt contact wanneer de twinkel in de ogen verschijnt of pas bij het helpende gesprek? Hoe kun je de dagelijkse zorgmomenten intensiveren? Welke handvatten heb je daarbij nodig en wanneer ben je tevreden? In deze workshop wordt duidelijk hoe de Veder Methode kan worden ingezet om contact met diepdementerenden te herkennen, te maken en te intensiveren. Hierbij ligt de nadruk op de praktische toepasbaarheid van de methode. Marieke Westra, artistiek leider Theater Veder

Ervaringssessie - Passiviteiten Dagelijkse Leven (PDL) Mensen met dementie of een verstandelijke beperking begrijpen niet altijd goed meer wat er om hem heen gebeurt, zeker in de laatste levensfase. Dit kan leiden tot angst, onrust en afweerspanning. Tijdens de dagelijkse verzorging kunnen moeizame zorgmomenten ontstaan, die voor zowel de cliënt als voor de begeleider niet prettig zijn. Het doel van PDL is te streven naar een belevingsgerichte benadering, waarbij cliënten zich kunnen ontspannen en zich prettig kunnen voelen tijdens de zorgmomenten. Tijdens deze ervaringssessie oefent u met deze methodiek aan de hand van casuïstiek. Karin Meulenbroeks, fysiotherapeute en trainer buro Urlings

Workshop - Moreel Beraad Bij palliatieve zorg komen hulpverlener regelmatig voor ethische dilemma's te staan. Behandelen we wel of niet? Hoe ga ik om met de autonomie van de cliënt, ook bij claimend gedrag? Wat doe ik bij wilsonbekwaamheid, uitzichtloos lijden en euthanasie? Het moreel beraad is een goede manier om deze vraagstukken multidisciplinair te bespreken. In deze workshop leert u om te gaan met deze methode aan de hand van uw eigen casuïstiek. Chantal Koopmans, gespreksleider Moreel Beraad GGNet

Debat - Euthanasie en dementie Artsenorganisatie KNMG vindt dat euthanasie alleen mogelijk is als mensen op het moment zelf en bij herhaling aangeven dat ze niet meer willen leven. Maar daar zit juist het probleem: mensen met dementie kunnen dat niet meer. Dan is het aan de inschatting van de arts én moet de familie ook nog meewerken. En wanneer kan je als je dementie hebt nog een afgewogen besluit maken over je eigen levenseinde? Durf je het gesprek hierover aan te gaan? Aan de hand van nieuw indrukwekkend filmmateriaal gaat u met elkaar in gesprek over deze moeilijke ethische dilemma's. Constance de Vries - Ekkers, huisarts en SCEN arts Huisartsenpraktijk Munstergeleen

Ervaringssessie - Ethiek in de dagelijkse praktijk Weten we eigenlijk wel hoe iets echt voelt als we het zelf niet hebben meegemaakt? Kan een actieve, gezonde persoon zich wel inleven in bijvoorbeeld een leven met dementie of een verstandelijke beperking? Het 'Zorg=Ethisch lab' is een Belgisch initiatief dat intussen ook in Zeeland is uitgerold. Daar worden gezonde zorgverleners gedurende 48 uur ondergedompeld in de ervaringswereld van een zorgafhankelijk persoon, om zo aan den lijve te ondervinden wat zorgbehoeftig zijn betekent. Tijdens deze ervaringssessie ondergaat u deze beleving in het kort. Trees Coucke, stafmedewerker sTimul Nederland en coördinator expertisecentrum sTimul Moorsele België en Alet Veldhuis, geestelijk verzorger/ethica sTimul Nederland en ZorgSaam Zeeuws Vlaanderen

Workshop - Wils- en handelings(on)bekwaam Wanneer is een cliënt juridisch (deels) wilsonbekwaam en hoe vertaal je dat naar de praktijk. Wie neemt in dat geval de beslissingen over zaken als zorg en ondersteuning? Hoe kun je de vertegenwoordigers ondersteunen, en hoe ga je om met weerstand of meningsverschillen? Deze vragen worden extra belangrijk als een cliënt in de palliatieve fase komt. Tijdens deze actieve workshop gaat u aan de hand van actuele casuïstiek op zoek naar antwoorden. Brenda Frederiks, universitair docent gezondheidsrecht EMGO+/VU medisch centrum

Workshop - Spiritualiteit in de dagelijkse zorg Om goede zorg te kunnen bieden is het van essentieel belang te weten wie iemand is en wat iemands (levens)waarden zijn. Tijdens het vergevorderde dementieproces, vooral als mensen zich niet meer kunnen uiten, kun je je hier als zorgverlener aan vasthouden. Binnen Bergweide is men middels een stappenplan op zoek gegaan naar de spirituele beleving van de medewerkers, om dit vervolgens te vertalen naar die van de bewoners. Één van de inzetbare instrumenten is muziektherapie. Tijdens deze workshop gaat u dieper in op de dagelijkse toepasbaarheid van spiritualiteit. Monique Ekers, manager zorg en Linda Lumeij, muziektherapeute Verpleeghuis Bergweide

Workshop - Rituele stervensbegeleiding en rouw Ritueelbegeleiding kan een belangrijke rol spelen wanneer men beseft dat herstel niet meer mogelijk is en de dood naderbij komt. Het leven zal worden losgelaten en hier kan je op verschillende manieren bij stil staan. Rituelen kunnen steun, troost, kracht en rust geven, zowel voor de stervende als diens naasten. Een waardevol afscheid is de eerste helende stap in het rouwproces. Deze workshop leert aan de hand van casuïstiek hoe ritueelbegeleiden ook bij mensen met dementie of een verstandelijke beperking toegepast kan worden, zowel nog tijdens het leven als tijdens het afscheid. Hanneke Peters en Dian Driessen beiden zelfstandig ritueelbegeleiders bij afscheid

Ervaringssessie - De kracht van het levensverhaal Het is niet altijd eenvoudig goed aan te sluiten op de behoefte van mensen met dementie, zeker wanneer deze stervende is. Hoe kunnen we de mens met dementie ontmoeten in zijn of haar leefwereld? Welke ingangen zijn er voor het bieden van troost, comfort en veiligheid? Kennis van het levensverhaal helpt bij deze zoektocht, waarbij er verschillende manieren zijn om deze bespreekbaar, zichtbaar, voelbaar of hoorbaar, te maken. Tijdens deze ervaringssessie leert u aan de hand van verschillende methodieken en van elkaar hoe u hier zelf mee aan het werk kunt. Wout Huizing, theoloog stichting Reliëf en Patricia van de Brink, eigenaar Bureau Kwiek

Workshop - Omgaan met verliessituaties Mensen met een verstandelijke beperking hebben veel te maken met verliessituaties. Ze moeten hun vertrouwde omgeving opgeven en raken vertrouwde activiteiten, vaardigheden of hun toekomstperspectief kwijt. Soms gaat het om de dood, veel vaker verdwijnen bekende mensen en zaken uit hun leven zonder dat ze begrijpen waarom en waarheen. Met somberheid, depressie, terugtrekken, of moeilijk verstaanbaar gedrag tot gevolg. Het boek Kwijt leert familie en begeleiders hun cliënten beter te kunnen helpen met het verwerken van verlies. Hanneke van Bommel, speltherapeut en supervisor Severinus en Werner van de Wouw, geestelijk verzorger Máxima Medisch Centrum Veldhoven/Eindhoven

Ervaringssessie - In gesprek door spel Het is niet altijd gemakkelijk om zingevingsvragen bespreekbaar te maken met mensen met een verstandelijke beperking. Communicatieve vaardigheden zijn vaak beperkt. Om hier mee om te gaan zijn er diverse spelvormen ontwikkeld, waardoor moeilijke vraagstukken op een laagdrempelige manier besproken kunnen worden. Tijdens deze ervaringssessie worden een tweetal van deze hulpmiddelen besproken en geoefend. Karin Seijdell, geestelijk verzorger Lunet zorg en Mariska Hendriks, spelleider van het spel Doe je mee

Ervaringssessie - Complementaire zorg tijdens de stervensfase In de terminale fase van diep dementerenden is het extra comfort geven met behulp van complementaire zorg vaak van grote waarde voor zowel de patiënt als de naasten en zorgenden. Vooral het creëren van een veilige en aangename omgeving, een zachte aanraking en kleine weldoende interventies bij belastende symptomen in de stervensfase kunnen een grote bijdrage leveren aan het sterfbed. In deze evaringssessie krijg je praktische handvatten om met geur en aanraking te werken en ook hoe je mantelzorgers hierbij betrekt. Madeleine Knapp Hayes-Wellhüner, complementair zorgspecialist Levensboom

Ervaringssessie - Therapeutic Touch Bij therapeutic touch bij mensen die niet meer (goed) kunnen communiceren in de laatste levensfase luister je met je handen. Daarmee kun je waarnemen hoe iemand 'in z’n vel’ zit, of zijn energie wel of niet in balans is. Desgewenst kan je d.m.v. therapeutic touch, volgens een vast stappenplan, de energiebalans herstellen. Onderzoek laat zien dat therapeutic touch vooral effectief kan zijn bij pijn, angst en onrust. In deze ervaringssessie maak je kennis met de praktische mogelijkheden van deze interventie en doe je zelf enkele energie-oefeningen. Martine Bush, directeur Van Praag Instituut en trainer/ontwikkelaar complementaire zorg

Ervaringssessie - Shantala Mensen met een beperking of dementie worden voortdurend aangeraakt, meestal is dit alleen maar functioneel en gericht op dat deel van het lichaam waar de 'zorgvraag' om draait. De behoefte aan meer contactgerichte aanraking neemt toe naarmate de gezondheidstoestand van de cliënt slechter wordt. Zij zijn niet meer in staat goed contact te maken met zichzelf en de buitenwereld. Shantala is een aanrakingsmethode die aansluit op deze wens. In deze ervaringssessie is aandacht voor hoe deze methodiek in de dagelijkse zorg kan worden toegepast. Marca van de Broek, bewegingstherapeut/docent landelijke opleiding Shantala Speciale Zorg ORO

Workshop - Delier in de laatste levensfase Onrust en verwardheid zijn veel voorkomende verschijnselen bij dementie, ook in de laatste levensfase. Maar wanneer is er nu meer aan de hand? Kan er sprake zijn van een delier? Wat is de oorzaak? Is het pijn of een infectie? Een onbehandelbaar delier kan de aanleiding zijn voor versnelde palliatieve sedatie. Naast het ontstaan en de behandeling van een delier zal in deze interactieve workshop vooral ingegaan worden op het signaleren van de verschijnselen. Saskia Danen, verpleegkundige (niet-praktiserend), gezondheidswetenschapper en trainer Zorg4Zorg

Debat - Palliatieve sedatie bij onbehandelbaar probleemgedrag Als het gaat om palliatieve sedatie denkt men vaak aan het verlichten van pijn/lijden tijdens de laatste levensfase. Maar wat als een dementerende in de laatste levensfase probleemgedrag vertoont dat niet (meer) te behandelen is? Is er dan niet ook sprake van een refractair (onbehandelbaar) syndroom? Mag je dan palliatieve sedatie toepassen? Gebeurt dit al? Tijdens een boeiend debat met twee deskundigen gaat u met elkaar in gesprek over deze uiterst moeilijke kwestie. Marian Verkerk, hoogleraar Zorgethiek Universitair Medisch Centrum Groningen en een specialist ouderengeneeskunde en Roland Wetzels, specialist ouderengeneeskunde, docent en senior onderzoeker Radboudumc

Workshop - Casuïstiek: Probleemgedrag bij dementie Aan de hand van de casus 'Het zingen van Johanna' wordt u tijdens deze workshop meegenomen in de methodische aanpak die je kan toepassen bij probleemgedrag. Met tekst, beeld en geluid wordt duidelijk wat het probleem is, wat de oorzaak is en hoe je het probleemgedrag stapsgewijs kan aanpakken. Ook het resultaat komt in beeld: hoe gaat het nu met de cliënt? Heeft de aanpak effect gehad? Peter Koedoot, projectleider expertise management CCE

Workshop - Belevingsgerichte zorg in de palliatieve fase Belevingsgerichte Zorg speelt in op de individuele behoefte van de cliënt. Door deze methodiek toe te passen verbeteren de sociale contacten, het probleemgedrag neemt af en zijn vrijheidsbeperkende maatregelen minder nodig. Voor de directe zorgverlener is het echter niet eenvoudig de methodiek van belevingsgerichte zorg te vertalen naar de dagelijkse zorgpraktijk. Welke benadering gebruik je bij wie en op welk moment? Tijdens deze workshop leert u de grondbeginselen van deze methodiek aan de hand van casuïstiek. Nici van de Broek, bewegingstherapeut ORO, Marianne Spoelstra, casemanager DCM Nederland en Albertina Riemersma, verzorgende IG en observator DCM Nederland

Workshop - Casuïstiek: Probleemgedrag in de VGZ Aan de hand van de casus 'Nachtrust voor Louise' wordt u tijdens deze workshop meegenomen in de methodische aanpak die je kan toepassen bij probleemgedrag. Met tekst, beeld en geluid wordt duidelijk wat het probleem is, wat de oorzaak is en hoe je het probleemgedrag stapsgewijs kan aanpakken. Ook het resultaat komt in beeld: hoe gaat het nu met de cliënt? Heeft de aanpak effect gehad? Paul Knippers en Truus van den Brink, coördinatoren CCE regio NO

Workshop - Pijn bij mensen met dementie Het is vaak moeilijk om pijn te herkennen bij mensen met een vergevorderd stadium van dementie. Pijn wordt ook heel verschillend beleefd en geuit, dit is vaak afhankelijk van de vorm van dementie. Kennis hierover is essentieel. Daarnaast kunnen observatielijsten ondersteunen pijn eerder te signaleren. Naast theoretische onderbouwing gaat u zelf aan de slag aan de hand van casuïstiek. Maartje Klapwijk, specialist ouderengeneeskunde Marente en onderzoeker LUMC en Inge van Mansom, palliatief arts-consulent/specialist ouderengeneeskunde Sint Elisabeth Gasthuishof, LUMC en IKNL regio Leiden

Debat - Wel of geen medicatie? Wanneer gebruik je nog wel bepaalde medicatie en wanneer juist niet. Welke alternatieven zijn er? Hoe betrek je de omgeving van de cliënt bij deze beslissingen? Wat zijn feiten en fabels betreffende medicatie als morfine? Deze en andere vragen komen aan de orde tijdens een boeiend debat. Martin Smalbrugge, specialist ouderengeneeskunde en hoofddocent Gerion/VUmc

Workshop - Pijn bij mensen met een verstandelijke beperking Mensen met een verstandelijke beperking zijn vaak niet in staat pijn goed te uiten, waardoor de pijn niet altijd gelijk herkend wordt. Er zijn diverse methodieken ontwikkeld, waaronder de REPOS-methode om toch pijn te kunnen meten bij deze doelgroep. Tijdens deze workshop maak je kennis met de REPOS-methode, mede aan de hand van recent onderzoek bij mensen met een zeer ernstig verstandelijk meervoudige beperking. Anne Bruns, orthopedagoog ’s Heeren Loo expertisecentrum Advisium en Sylvia Bruggink, adviseur zorg en ondersteuning voor mensen met ernstige meervoudige beperkingen Sherpa