Programma
9.00 uur Ontvangst en registratie
9.30 uur Start ochtendprogramma
Voorzitter: Jeroen Meeder, directeur StudieArena
9.35 uur Een logische verbinding tussen palliatieve zorg en dementie
Prof.dr. Raymond Koopmans, specialist ouderengeneeskunde en hoogleraar Ouderengeneeskunde Universitair Medisch Centrum St. Radboud
9.50 uur Zielzorg voor (diep) dementerende mensen
Wie zijn we, waar komen we vandaan, waar gaan we heen, wat hebben we hier op aarde te doen? Deze vragen vormen het hart van alle spiritualiteit. Als iemand gaat dementeren, verdwijnen die vragen niet. Geheugen en taal mogen het laten afweten, mensen blijven zoeken naar antwoorden.
Krista Mirjam Dijkerman, predikante Waddengemeente Texel
10.15 uur Mythes en waarheden over complementaire palliatieve zorg
Wanneer heb je het nu precies over complementair? Is complementaire zorg evidence based? In deze lezing wordt op boeiende wijze afgerekend met hardnekkige mythen en vooroordelen.
Madeleine Knapp Hayes-Wellhüner, complementair zorgspecialist Levensboom
10.40 uur Koffie/theepauze
10.55 uur Sessieronde 1 - Maak uw keuze uit één van de 9 sessies.
12.10 uur Lunch
13.10 uur Omgaan met personen met dementie en rouw
Het dementeren van een naaste betekent iemand geleidelijk verliezen terwijl hij nog leeft. Je ervaart emoties en reacties die eigen zijn aan een rouwproces, maar je realiseert het vaak niet. Het verlies wordt door de omgeving niet als dusdanig gezien en het vertoont alle kenmerken van een niet-erkend verlies. Het gaat om het leven met een levend verlies en wat dit betekent voor de persoon met dementie en zijn of haar omgeving.
Manu Keirse, emeritus hoogleraar Verliesverwerking Faculteit Geneeskunde KU Leuven
13.55 uur Sessieronde 2 - Maak uw keuze uit één van de 9 sessies.
15.10 uur Koffie/theepauze
15.25 uur Sessieronde 3 - Maak uw keuze uit één van de 9 sessies.
16.40 uur Afsluitend netwerkborrel
Omschrijving sessies per themalijn
Themalijn 1: Complementaire zorg
Ronde 1 Sessie 1.1 Verminderen angst en onrust door handmassage
In de laatste levensfase is er in de dagelijkse zorg voor dementerende mensen vaak weinig ruimte voor echt (lichamelijk) contact. Toch kan een kleine handeling als een handmassage veel betekenen voor zowel de cliënt als de zorgverlener. Het kan angstige en onrustige gevoelens verminderen en er is een moment van echt en warm contact. In deze workshop krijgt u een korte theoretische uitleg over het geven van een handmassage. Vervolgens leert u hoe u op een eenvoudige manier een handmassage kunt toepassen in de dagelijkse zorg voor dementerende mensen in de palliatieve fase.
Madeleine Knapp Hayes-Wellhüner, complementair zorgspecialist Levensboom
Ronde 2 Sessie 2.1 Therapeutic Touch
Mensen in de laatste levensfase van dementie ervaren vaak klachten als angst, pijn, onrust, en slaapproblemen. Deze klachten beïnvloeden de kwaliteit van leven in grote mate en zijn niet altijd medisch adequaat te behandelen Therapeutic Touch is een korte, zachte interventie die met liefdevolle aandacht gegeven wordt. De patiënt deze behandeling meestal als ontspannend, rustgevend en helend. Onderzoek bevestigt dat het angst, pijn en onrust vermindert. In deze workshop leert u wat Therapeutic Touch is en ook hoe dit binnen een afdeling/instelling kan worden ingevoerd.
Martine Busch, directeur Van Praag Instituut en trainer/ontwikkelaar complementaire zorg en Doro Acquoy, EVV-er Omring
Ronde 3 sessie 3.1 Haptonomie en Shantala
Als communicatie steeds moeilijker wordt bij de voortschrijdende dementie, spelen non-verbale benaderingswijzen een steeds grotere rol. Door een vaak hoge werkdruk en daardoor gejaagde manier van werken komen respect voor de cliënt en de bejegening in het geding. Met haptonomie en shantalamassage is goede zorg mogelijk met behoud van respect voor de cliënt. Na een theoretische inleiding doen deelnemers in deze workshop zelf een aantal praktische oefeningen
Marca van de Broek, bewegingsagoge en docent Shantalamassage en
Karin Meulenbroeks, fysiotherapeute, beide trainers buro Urlings
Themalijn 2: Spiritualiteit en zingeving
Ronde 1 sessie 1.2 Spiritualiteit in de dagelijkse zorg
Om goede zorg te kunnen bieden, afgestemd op het individu, is het van essentieel belang te weten wie iemand is, wat iemands (levens)waarden zijn. Tijdens het vergevorderde dementieproces, vooral als mensen zich niet meer kunnen uiten, kan dit de zorgverlener houvast geven. Binnen verpleeghuis Bergweide is men middels een stappenplan op zoek gegaan naar de spirituele beleving van de medewerkers, om dit vervolgens te vertalen naar die van de bewoners. Het is een vast onderdeel tijdens overleg en de dagelijkse zorg geworden. In deze workshop krijgt u een korte uitleg over hun aanpak en handvatten hoe u op de eigen afdeling ruimte kunt maken voor spiritualiteit.
Monique Ekers, manager zorg Verpleeghuis Bergweide
Ronde 2 sessie 2.2 Zielzorg voor diep dementerende mensen in de praktijk
Zielzorg klinkt fraai, maar wat moet je je daarbij voorstellen? En hoe doe je dat met (diep)dementerende mensen? Zijn die niet veel ‘te ver heen’ voor zoiets? In deze workshop gaat u aan de slag met grote levensvragen als: wie zijn we, waar komen we vandaan, waar gaan we naar toe en wat hebben we hier te doen?. U krijgt handvatten om tijdens het zorgproces alert te zijn en in te kunnen spelen op mogelijke momenten tot zielzorg.
Krista Mirjam Dijkerman, predikante Waddengemeente Texel
Ronde 3 sessie 3.2 Het levensverhaal als middel voor contact
Het is niet eenvoudig begeleiding te geven wanneer iemand met dementie stervende is. De communicatie vergt zorgvuldigheid, deskundigheid en invoelingsvermogen. Hoe kunt u aansluiten bij de gevoelswereld? Welke mogelijkheden zijn er voor het bieden van troost of omgaan met angst? Kennis van het levensverhaal is hierbij een belangrijke sleutel.
Wout Huizing, theoloog en Marie-Elise van den Brandt, psychologe stichting Reliëf
Themalijn 3: Ethiek
Ronde 1 sessie 1.3 Kritische beslismomenten in de laatste levensfase
Hoe gaan professionals, familieleden en patiënten zelf om met belangrijke beslissingen in de laatste levensfase? Wat betekent zelfbeschikkingsrecht en hoever gaat dit? In deze workshop gaan we in op de bovengenoemde vragen. Daarbij zullen kort de juridische, ethische en praktische aspecten van deze vraagstukken aan de orde komen. Het grootste gedeelte van de workshop zullen we de genoemde aspecten gaan verdiepen met behulp van casuïstiek.
Gon Uyttewaal, oncologie- en palliatief verpleegkundige Academisch Hospice Demeter
Ronde 2 sessie 2.3 Euthanasie en sterven op verzoek
Euthanasie, wie beslist daarover en op welk moment? Rationeel lijkt het vaak goed om aan euthanasie mee te werken, maar emotioneel gezien is het belastend. U gaat onder leiding van een SCEN-arts met elkaar in debat over de ethische en praktische kanten van euthanasie. Speciale aandacht gaat uit naar de rol van de (verpleeghuis)huisarts en de direct betrokken zorgprofessionals.
Frans van Soest, kaderhuisarts palliatieve zorg, SCEN-arts, voorzitter expertgroep PalHag (Palliatieve Huisartsgeneeskunde) en bestuurslid Palliactief
Ronde 3 sessie 3.3 Hoe bespreek je ethische dilemma's?
Bij palliatieve zorg komen hulpverlener regelmatig voor ethische dilemma's te staan. Behandelen we wel of niet? Hoe ga ik om met de autonomie van de cliënt, ook bij claimend gedrag? Wat doe ik bij wilsonbekwaamheid, uitzichtloos lijden en euthanasie? Het moreel beraad is een goede manier om deze vraagstukken multidisciplinair te bespreken. In deze ervaringssessie leert u om te gaan met deze methode aan de hand van uw eigen casuïstiek.
Yolande Voskes, onderzoeker en docent afdeling Metamedica VU medisch centrum
Themalijn 4: Communicatie en bejegening
Ronde 1 sessie 1.4 Wel of niet praten over de laatste fase?
Als jezelf of je partner net de diagnose dementie hebt gehad klinkt het praten over een palliatieve fase of de dood nog wel erg ver weg. Door emotie of wellicht ook een taboe (op zowel dementie als de dood) blijft dit veelal onbespreekbaar. Maar als de ziekte voortschrijdt is er meestal geen gelegenheid meer te praten en te beslissen over belangrijke en gevoelige kwesties. Wat ontneem je mensen als je dit als professional niet toch ter sprake brengt? Het lectoraat palliatieve zorg en dementie doet hier onderzoek naar en presenteert in deze verdiepingssessie, mede aan de hand van casuïstiek de meest recente bevindingen.
Carolien van Leussen, docent verpleegkunde en lid kenniskring Palliatieve Zorg, Ethiek en Communicatie Hogeschool Windesheim en Margot van Acker, Teammanager Ontmoetingscentra Pieter van Foreest
Ronde 2 sessie 2.4 Dementees, de taal van mensen met dementie
Dementerende mensen spreken soms brokkelig en fragmentarisch. Maar ook beeldend, klankrijk, ontroerend, spiritueel, vindingrijk, pittig en vol betekenis. Een ervaringssessie over dementees, waarbij u wordt uitgenodigd uw eigen dementees-ervaringen te delen. Daarna gaat u aan het werk met vragen als hoe stel je je open voor de taal van mensen met dementie? Hoe roep je die taal ‘wakker’ en kom je op de betekenis? Hoe is het dementees in te zetten in en voor verbetering van de zorg en kwaliteit van de laatste levensfase
Paula Irik, geestelijk verzorger Cordaan
Ronde 3 sessie 3.4 De Keerzijde van afhankelijkheid
Wat gebeurt er met je wanneer je afhankelijk bent van zorg? Als je de regie niet meer in handen hebt? Als er niet mét maar óver je wordt gepraat? Wat ervaar je als je niet (meer) in staat bent om gewoon te zeggen wat je wilt? In deze ervaringssessie gaan we op zoek naar een persoonlijk antwoord. Word je boos of juist heel stil? En wat betekent dit voor uw cliënten die in deze positie verkeren
Lieke Dubois, eigenaar en trainer De Keerzijde
Themalijn 5: Muziek en kunst
Ronde 1 sessie 1.5 Contact maken via kunst
Communiceren met de diep dementerende mens vraagt om creativiteit, goed waarnemen en moed. Verschillende kunstvormen zoals fysieke, dramatische en muzische kunsten kunnen hierbij helpen. Hoe kunnen aanraking, het woord en/of klanken je een ingang bieden in de ontmoeting? Hoe weet je of je contact hebt? Hoe kun je samen met de diep dementerende mens en de mantelzorgers tot (verstilde) activiteit komen? In deze ervaringssessie onderzoeken we hoe dit voor u werkt en krijgt u handvatten aangereikt om hier zelf mee te kunnen werken.
Marjolein Baars, Carla Frayman en Pauline Gerner, trainers en ontwikkeling trainingsprogramma’s De Stichting Koffer en auteurs van het boek ‘Dementie uit De Koffer’
Ronde 2 sessie 2.5 Individueel muziekadvies
Muziek kan een goed middel zijn om contact te maken met dementerende bewoners in de laatste levensfase. Tevens kan muziek bijdragen aan zowel fysieke ontspanning als het proces van loslaten. Niet elke muziek is geschikt, muziek kan ook stressverhogend werken. Dementerende bewoners zijn vaak niet meer in staat om verbaal aan te geven wat hun voorkeur heeft. Daarom is het zaak goed te weten welke muziek bij een bewoner past. In de psychogeriatrische afdeling van woonzorgcentrum Vredenoord gebeurt dat door middel van een individueel muziekadvies. In deze workshop krijgt u handvatten om hier zelf mee aan de slag te gaan.
Monique de Langen, auteur van het boek ‘Muziek op Maat’
Ronde 3 sessie 3.5 Belevingsconcert
Voor de diep dementerende mens die bedlegerig geworden is, is het moeilijk aansluiting te vinden. Zeker in groepsverband is dat eigenlijk niet meer mogelijk. Toch kun je hen met de juiste middelen zichzelf laten ervaren en hen bevestigen in hun bestaan en in hun waarde als mens. Het belevingsconcert is een belevingsgerichte, zintuigelijke manier van samenkomen. Contact maken en delen, waarbij gebruik gemaakt wordt van muziek, zang, sfeer, geur en aanraking. In deze ervaringssessie zal zelf ervaren en het uitwisselen van de methodiek centraal staan
Emma Jung, muziektherapeut Zorgspectrum Het Zand en
Irene Maijer-Kruijssen, neurologisch muziektherapeut Cordaan
Themalijn 6: Probleemgedrag
Ronde 1 sessie 1.6 Pijn versus gedragsstoornissen (Volgeboekt)
Ouderen met vergevorderde dementie en pijn vertonen vaker, langer en heviger gedragsstoornissen, zoals fysiek verzet, agitatie, repetitief gedrag vanuit onrust, territoriaal gedrag vanuit waanbeelden, sociaal onaangepast gedrag en dwalen. Tijdens deze sessie krijgt u handvatten hoe u dit gedrag op een goede manier kan interpreteren en welke interventies u kan toepassen.
Harrie Kuipers, specialist ouderengeneeskunde en consulent palliatieve zorg Land van Horne
Ronde 2 sessie 2.6 Delier bij dementie
Het herkennen van een delier bij dementie is een van de moeilijkste dingen die er is, zeker ook in de laatste levensfase. De verschijnselen worden regelmatig over het hoofd gezien of aangemerkt als uiting van de dementie. In deze praktische en interactieve workshop worden de verschijningsvormen, mogelijke oorzaken en de behandelmogelijkheden van een delier besproken.
Franca Horstink, specialist ouderengeneeskunde en kaderarts palliatieve zorg GeriCare
Ronde 3 sessie 3.6 Anticiperen op onbegrepen gedrag
Ondersteuning bieden in de laatste levensfase is vaak al niet gemakkelijk, laat staan bij iemand met dementie. De uitdaging ligt vooral in het omgaan met de cognitieve beperkingen en het 'vertalen' van gedrag naar gevoelens, wensen en behoeften. Hoe kom je daaraan tegemoet als mantelzorger of verzorgende? Deze workshop gaat in op de mogelijkheden tot communicatie wanneer dementie of delier dat bemoeilijkt. Creativiteit is daarbij een belangrijk onderdeel.
Lenie Vermeer, GZ-psycholoog Lelie Zorggroep
Themalijn 7: Medicatie en pijn
Ronde 1 sessie 1.7 Palliatieve sedatie
De gangbare medische behandeling aan het einde van het leven van de dementerende patiënt kan soms ontoereikend zijn. Palliatieve sedatie komt dan in beeld. Wat zijn de voorwaarden voor palliatieve sedatie en hoe pas je de KNMG richtlijn palliatieve sedatie toe op de patiënt in de praktijk? Maar ook: wat bespreek je met de patiënt en de mantelzorgers en hoe voer je zo’n gesprek? In deze gevarieerde workshop krijgt u veel informatie en bespreekt u casuïstiek.
Franca Horstink, specialist ouderengeneeskunde en kaderarts palliatieve zorg GeriCare
Ronde 2 sessie 2.7 De STA OP! en de Pacslac methode
Pijnverlichting en -bestrijding is één van de belangrijkste pijlers van palliatieve zorg. Iemand met vergevorderde dementie kan zijn persoonlijke wensen en behoeften niet meer goed duidelijk maken. Waarschijnlijk laat een dementerende dit zien in ‘onbegrepen gedrag’. Als zorgverlener loopt u tegen een aantal vragen aan: hoe herken ik pijn en hoe kan ik iemand toch enig comfort bieden aansluitend bij de wensen en behoeften van de bewoner/cliënt? In deze interactieve workshop laten we zien hoe u pijn kunt herkennen bij personen met verminderde tot geen verbale communicatieve mogelijkheden.
Sandra Blommestein, trainer STA-OP! methodiek Amstelring
Ronde 3 sessie 3.7 Wel of geen medicatie
In verpleeghuis de Wingerd heeft men veel ervaring in het bieden van palliatieve zorg aan mensen met dementie. Hierin komen vraagstukken over het gebruik van medicatie veel aan de orde. Wanneer gebruik je nog wel bepaalde medicatie en wanneer juist niet. Welke alternatieven zijn er? Hoe betrek je betrokkenen bij deze beslissingen. Deze en andere vragen komen aan de orde tijdens een boeiend debat.
Jo Lisaerde, huisarts, CRA en arts palliatieve zorg WZC De Wingerd, verbonden aan het Academisch Centrum Huisartsgeneeskunde KU Leuven
Themalijn 8: Beleid en organisatie
Ronde 1 sessie 1.8 Vroegtijdige inzet en verbinding tussen multidisciplinaire netwerken
De thema’s palliatieve zorg en dementie staan volop in de belangstelling. De verbinding tussen dementieketens en netwerken palliatieve zorg vond tot op heden echter nauwelijks plaats. Dit is een gemis, omdat de raakvlakken groot zijn en een goede afstemming en samenwerking tussen deze ketens cruciaal is voor goede kwaliteit van zorg. Het project Palliatieve zorg bij dementie: vroegtijdige inzet en verbinding tussen multidisciplinaire netwerken heeft als doel deze samenwerking te verbeteren. In deze workshop hoort u hoe de stappen tot samenwerking eruit zien en leert u hoe u zelf de verbinding kunt leggen tussen palliatieve zorg en dementiezorg.
Margje Mahler, senior adviseur Vilans en Conny Bouwer, coördinator netwerk palliatieve zorg en projectleider keten dementie op de Zuid-Hollandse Eilanden
Ronde 2 sessie 2.8 Persoonlijke zorg, van visie naar realiteit
Bij Martha Flora zijn de bewoners het uitgangspunt. Het biedt mensen met dementie professionele en gespecialiseerde zorg en een liefdevol thuis tot in de laatste levensfase. Martha Flora is geen instituut waar mensen hun identiteit verliezen. De visie van Martha Flora is dat mensen met dementie zichzelf zijn en het eigen leven voort kunnen zetten door persoonlijke zorg te bieden met verstand van dementie en afstemming waar nodig. Altijd gericht op service en gastvrijheid. Tijdens deze verdiepingssessie hoort u meer over hoe deze visie iedere dag opnieuw gerealiseerd wordt, in het bijzonder voor mensen met dementie in de laatste levensfase.
Ineke Pet, organisatieontwikkeling, HR en development Martha Flora en
Marja Pepping, locatieverantwoordelijke De Tabakshof, powered by Martha Flora
Ronde 3 sessie 3.8 Thuis sterven
Voor dementerenden is het belangrijk in een vertrouwde omgeving te verblijven, ook in de laatste levensfase. Veel mensen met dementie wonen nog thuis. Palliatieve zorg thuis is echter vaak erg moeilijk te realiseren, mede gezien de complexiteit van de zorg. Binnen het project Palliatieve Thuiszorg project (PaTz) is gezocht naar de mogelijkheden. Hierbij werken huisartsen en wijkverpleegkundigen samen om een hoge kwaliteit van zorg thuis te kunnen bieden aan patiënten met dementie in de laatste maanden van hun leven. Met als motto: je kan het maar een keer doen en dan moet je het goed doen! In deze workshop leert u meer over dit project, mede aan de hand van actuele casuïstiek.
Bart Schweitzer, projectleider stichting PaTz, in combinatie met mobiel geriatrisch team
Themalijn 9: Diverslijn
Ronde 1 sessie 1.9 Mantelzorg in de laatste levensfase
Palliatieve zorg kan in iedere fase van dementie nodig zijn. De meeste mensen met dementie overlijden aan andere aandoeningen voor het eindstadium van dementie is bereikt. Het is belangrijk om daarbij een palliatieve fase te markeren. Dit biedt de mogelijkheid om afscheid te nemen en aandacht te besteden aan zaken als pijn en emotionele ondersteuning. Zorgverleners kunnen hierbij gebruik maken van interventies die zijn ontwikkeld in de palliatieve zorg voor mensen met kanker. Zowel voor de organisatie van zorg als de behoeften van mensen met dementie en hun mantelzorger. Een verdiepingssessie over mantelzorg in de laatste levensfase.
Prof.dr. Myrra Vernooij-Dassen, hoofd AlzheimerCentrum Nijmegen en hoogleraar Psychosociale Aspecten van Zorg voor Kwetsbare Ouderen
Ronde 2 sessie 2.9 Belang en invloed omgevingsfactoren
Gedrag van mensen met dementie is sterk afhankelijk van de omgeving. Dit komt door het verlies van het denkvermogen. In een ‘gunstige’ omgeving, stressvrij voor het onderbrein, is het gedrag ook gunstig en omgekeerd. Een gunstige omgeving kan daarmee probleemgedrag voorkomen. Bovendien wordt het gedrag éénvormig en voorspelbaar. Er zijn veel gunstige omgevingsfactoren die goed werken voor álle mensen met dementie, ook in de laatste levensfase. Welke dat zijn hoort u in deze verdiepingssessie.
Jos Slutter, docent Het BreinCollectief (in de visie van Anneke van der Plaats)
Ronde 3 sessie 3.9 Wat te doen bij een 'niet pluis' gevoel
Als zorgverlener heb je wel eens een onderbuik gevoel; het gaat niet goed met de cliënt, maar je kan er geen vinger op leggen. De signaleringsbox is een hulpmiddel om hiermee concreet aan de slag te gaan, om samen met de (dementerende) cliënt, de mantelzorgers en hulpverleners op zoek te gaan naar de oorzaak van de veranderde situatie. Tijdens deze workshop hoort u hoe en wanneer u deze methode kunt gebruiken. Ook gaat u zelf aan het werk met de signaleringsbox.
Laetitia Schillemans en Lonneke Oordt gespecialiseerd verpleegkundigen oncologie en palliatieve zorg Beweging 3.0
