Tips voor omgaan met angst en onrust bij dementie

10 januari 2020 Tips voor omgaan met angst en onrust bij dementie

Stel je eens voor: je kijkt om je heen en weet niet waar je bent of hoe je hier gekomen bent. De mensen om je heen zijn vreemden voor je en je begrijpt niet wat er gezegd wordt…. Wat zou dit met je doen? Waarschijnlijk ontstaat er paniek, wil je vluchten, vechten of verstar je. Het zijn de gebruikelijke menselijke reacties. En dus ook de reactie van mensen met dementie die niet begrijpen waar ze terecht zijn gekomen. Niet een keer, maar steeds terugkerend.

Saskia Danen verzorgde een workshop op de studiedag ‘Omgaan met complex gedrag in het verpleeghuis’ van StudieArena. Ook op de Dag van de Activiteitenbegeleiding zal zij hierover een sessie verzorgen.

‘Er zijn geen kant en klare oplossingen voor omgaan met angst en onrust bij dementie’, zegt Saskia Danen, trainer, adviseur en gezondheidswetenschapper. ‘Als (voormalig) verpleegkundige in de ouderenzorg en mantelzorger weet ik hoe ingewikkeld het kan zijn om met angst en onrust bij cliënten om te gaan. Een eerste stap belangrijke stap in begrijpen wat er precies gebeurt in het brein, zodat je beter begrijpt wat er mis gaat bij mensen met dementie.’

Beschadigd brein

Angst en onrust ontstaan voor het grootste gedeelte in de dieper gelegen hersenen. Waar een gezond brein allerlei prikkels, waarnemingen en sensaties interpreteert en verwerkt, gaat dat bij mensen met dementie door hun ziekte minder goed of er worden verkeerde verbanden gelegd. Iemand ziet, hoort, ruikt, voelt of denkt iets. Vervolgens legt de amygdala verbanden tussen informatie uit de zintuigen en koppelt deze aan emoties. Maar de informatieverwerking en reacties in de hersengebieden zijn verstoord door schade aan het brein. Met name de frontale kwab (rem op emoties) doet het minder. Daardoor kan de persoon in kwestie heftiger reageren, maar ook emotioneler of impulsiever. Ook kan de koppeling met het geheugencentrum van de angst (Hippocampus) actiever zijn. ‘Kortom, mensen met dementie hebben dus vaak hulp nodig bij het reguleren van gedrag’, aldus Saskia Danen.

Uitgangspunten bij mogelijke interventies

In het boek Dementiezorg in de praktijk (R. Geelen 2015) zijn acht bruikbare uitgangspunten geformuleerd voor het doorgronden en omgaan met angst en onrust bij dementie:

  • Kijk multidisciplinair naar oorzaak en mogelijke oplossingen
  • Heb geduld: verwacht geen snel resultaat
  • Creëer regelmaat en voorspelbaarheid (let daarbij op teamgedrag)
  • Zorg voor herkenbaarheid en vertrouwdheid
  • Zoek naar de juiste balans tussen taken overnemen en overvragen van de cliënt
  • Zorg voor compassie en steun (ook de meest ‘ingewikkelde’ cliënt heeft behoefte aan steun en begrip) 
  • Angst en onrust is niet altijd weg te nemen

Enkele jaren geleden zijn de 8 kernelementen ontwikkeld om zorgmedewerkers te helpen bij het verlenen van goede zorg voor mensen met dementie. In het mini-tijdschrift staan deze 8 kernelementen beschreven.

Analyse en hulpvolle interacties

‘Ieder mens heeft basisbehoeften en mensen die kampen met angst of onrust hebben vaak te maken met een tekort op een of meerdere terreinen’, stelt Saskia Danen. ‘Denk aan: gehechtheid, veiligheid, comfort, troost en bemoediging, identiteit en zelfwaardering, betrokken zijn, iets om handen hebben en erbij horen’. Deze behoeften komen uit het veel gebruikte model van Thomas Kitwood (1997). In Nederland is het vertaald in persoonsgerichte dementiezorg en zijn de oorspronkelijke behoeften aangevuld met regie of overgave.

Om onrust en angst te begrijpen is het zaak eerst in kaart te brengen hoe je aan deze behoeften van mensen met dementie kunt voldoen. In veel gevallen zal het wegnemen van zo’n ervaren tekort leiden tot meer geluk en meer rust. Maar besef dat dat ook een kwestie van lange adem is. Het welbevinden of geluk herstelt langzaam, het gedrag past zich daarop aan.’

In de nieuwe Zorgstandaard Dementie, die naar verwachting in 2020 klaar is, heeft de persoonsgerichte zorgvisie van Thomas Kitwood (1997) een prominente plaats gekregen. Ook worden een aantal persoonsversterkende interacties genoemd die ondersteunend zijn in het contact met mensen met dementie (De Lange et al., 2011 in concept Zorgstandaard Dementie (2019).):

  • geruststellen, kalmeren
  • iemand bij naam noemen
  • gevoel geven dat iemand erbij hoort
  • inspelen op behoefte van verlies van controle
  • tederheid tonen
  • ontspannen tempo
  • respecteren, accepteren
  • vieren, erkennen
  • oprechtheid, bevestigen van gevoelens
  • iemand helpen zijn vaardigheden te gebruiken
  • niet te veel of te weinig overnemen
  • samenwerken
  • samen plezier maken

Tien voorbeelden uit de praktijk

‘Vrijwel altijd is het een kwestie van maatwerk om erachter te komen wat werkt om angst en onrust van iemand met dementie te verminderen’, zegt Saskia Danen. ‘Wie is deze persoon, waar wordt hij of zij blij van? Wat is voor hem of haar belangrijk? Als je dat helder kunt krijgen, kun je hem of haar helpen de onrust te bestrijden. Een mooi voorbeeld vind ik de ervaringen van de medewerkers van zorgorganisatie Meriant. Zij hebben tien voorbeelden van interventies op een rijtje gezet. Het laat heel duidelijk zien dat het terugdringen van onrust- en angstklachten voor iedere bewoner anders werkt. Tegelijk laat het ook zien dat het niet altijd ingewikkeld hoeft te zijn. Veel mensen zijn geholpen met een praktische aanpassing of rol in de dagelijkse routine.’

Meer weten?

Mogelijk interessante bijeenkomsten

bekijk alle bijeenkomsten